Белгілі ғалым және жас ғалымдар омбудсменімен және оның ғылыми зерттеулері, еліміздегі ғылыми саланың дамуы туралы сөйлесіп, ғылым жолына енді түсіп келе жатқан жастарға кеңестерін сұрадық.
Муслим Хасенов, Астана қаласы, заңтану бойынша PhD,
@muslim_khassenov
Өзім жайлы
Мен ғылымға студенттік шағымда келдім. Екінші курстан бастап ғылыми мақалалар жаза бастадым. Қарағандыдағы өнер мектебінде оқып, бұған дейін белсенді түрде шығармашылықпен айналыстым. Менің суреттерім балалардың көркемөнер конкурстары аясында әлемнің әртүрлі көрмелеріне жіберілді. Дегенмен, менің жүрегімде дипломат болу деген арманым болды. Сондықтан ҰБТ тапсырып, «Алтын белгі» алғаннан кейін Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне «Халықаралық құқық» мамандығына оқуға түстім.
Бұл жерде мені заң мамандығы, әсіресе адам құқықтары аспектісі қатты қызықтырды. Бірінші курста маған Әділет министрлігінің жанындағы Заңнама институтында жарты жылдық тағылымдамадан өту бақыты бұйырды. Сол кезде нормативтік құқықтық актілерді сараптау негіздерін алғаш рет үйрендім. Үшінші курста біздің факультетте Ғылыми студенттік орта құрылып, оны басқару маған сеніп тапсырылды. Онда біз оқытушылар мен профессорлардың жетекшілігімен құқықтық зерттеулермен айналысып қана қоймай, студенттерді ғылыми қызметке қатыстырдық. Осылайша, біз әлі де байланыста болатын пікірлестер қауымдастығы құрылды. Менің басты тұжырымым: ерте бастау маңызды, студенттік кезеңнен бастап, ең дұрысы мектеп кезінен бастап даму қажет. Ғылыми сауаттылық білім беру бағдарламасының ажырамас бөлігі болуы керек.
Менің алғашқы жұмыс орным Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ жанындағы Құқықтық зерттеулер және заң жобаларын сараптау ғылыми-зерттеу институты болды. Мен жұмысымды кіші ғылыми қызметкерден бастадым. Кейін ғылыми қызметкер лауазымына ауыстым. Сонымен қатар, «Халықаралық құқық» мамандығы бойынша магистратурада оқыдым. Жапонияның Цукуба университетінде тағылымдамадан өттім. 2013 жылы мен заң ғылымдарының докторантурасына түсіп, еңбек құқығы саласын танымал заңгер-ғалым, профессор Нұрғалиева Еңлік Нұрғалиеваның жетекшілігімен таңдадым. Ол Орталық Азиядағы алғашқы заң ғылымдарының докторы болды. Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық құрылысының бастауында тұрды. Оқу құралдарында жазылған мәліметтерді өз көзіммен көру бақыты бұйырды. Докторантура аясында Литвадағы Вильнюс университетінде және Швейцариядағы Халықаралық еңбек ұйымының штаб-пәтерінде ғылыми тағылымдамадан өттім.
Мен үшін ғылым-сенімді және негізделген әдістеме арқылы айналадағы әлемді жақсарту тәсілі. Ғылыми таным әдістері түріндегі ғылыми құралдар қоғам мен мемлекетке пайдалы тиімді шешімдер шығаруға көмектеседі. Билік деңгейінде қабылданатын шешімдердің жеке адамдар тобының саяси орындылығы мен пайдасына негізделмей, дәлелді немесе ғылыми негізделген болуы маңызды. Утилизациялық жинақ және уақытты бір сағатқа артқа ауыстыру мәселелері бойынша шешімдер сол теріс мысалдарға жатады. Ғылым деректердің негізгі көзі және шешімдер қабылдаудың басты шартына айналған кезде ғана Қазақстан жоғары деңгейге және өмір сүру сапасына қол жеткізе алады
Қызметім туралы
Мен 2019 жылдан бастап Maqsut Narikbayev университетінде жұмыс атқарамын. Қазіргі уақытта Жоғары құқық мектебінің қауымдастырылған профессоры лауазымын атқарамын. Қоғамдық негізде ҚР Президенті жанындағы Ұлттық ғылым академиясының жас ғалымдар омбудсмені ретінде жұмыс істеймін. Сондай-ақ, мен Халықаралық көші-қон ұйымы, БҰҰ Даму бағдарламасы, БҰҰ-ның Әйелдер құрылымы сияқты халықаралық ұйымдардың кеңесшісімін.
Менің қоғамдық қызметім мынадай консультативтік-кеңесші органдар аясында сараптамалық және заң шығармашылық жұмыстарды қамтиды: ҚР Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия, ҚР Конституциялық соты жанындағы ғылыми-консультативтік кеңес, ҚР Парламенті Сенаты жанындағы сарапшылар клубы, ҚР Парламенті Мәжілісі жанындағы қоғамдық палата, ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкіл жанындағы сараптамалық кеңес, ҚР Сыртқы істер министрлігінің Адами өлшем жөніндегі диалог алаңы және басқалары. Осы органдардағы мүшелік отырыстар мен іс-шараларға белсенді қатысуды, белгілі бір қарым-қатынастар саласын жетілдіруге бағытталған ұсынымдар мен заңнамалық түзетулерді әзірлеуді көздейді.
Менің күнделікті жұмысым оқытушылық пен ғылыми зерттеулерді, құқық қорғау және сараптамалық қызметті, халықаралық ұйымдарға, қазақстандық компаниялар мен кәсіподақтарға құқықтық мәселелер мен еңбек заңнамасы бойынша кеңес беруді қамтиды. Тәуелсіз сарапшы және ғалым ретінде жеке университетте жұмыс істей отырып, заңнама мен елдің даму тенденцияларына баға беруде және талдауда барынша объективті әрі бейтарап болуға тырысамын. Ғылымда ең жоғары бағалайтыным — еркіндік пен тәуелсіздік. Өз пікірімді ашық айтып, оны цензурасыз және шектеусіз жариялау мүмкіндігі.
Ғылыми зерттеулер туралы
2007 жылдан бастап мен халықаралық құқықты зерттеп келемін, ал 2012 жылдан бастап еңбек құқығын тереңірек зерттеумен айналыстым. 2016 жылы «Еңбек саласындағы әлеуметтік әріптестік құқықтық механизмі: теория мен практикадағы мәселелер» тақырыбында докторлық диссертация қорғадым. Қазір бұл менің негізгі ғылыми қызығушылығымның саласы. 2019 жылы мен Maqsut Narikbayev University-де Еңбек құқығы ғылыми мектебін құруды бастадым, онда әріптестеріммен бірге түрлі зерттеулер жүргіземіз.
Осындай зерттеулердің бірі заңнамалық бастама түрінде рәсімделді. Осы жылдың басында Парламент Сенатының жобалық кеңсесінің алаңында біз әлеуметтік әріптестердің қатысуымен заң шығарушы органда талқылаудан өткен ұжымдық еңбек құқығын реформалау мәселелері бойынша заң жобасын дайындадық. Күзде біз оны одан әрі пысықтайтын боламыз. Қысқаша айтқанда: заң жобасы бірігу еркіндігі мен ұжымдық келіссөздер жүргізу құқығын кеңейтуге, ұжымдық еңбек дауларын шешу рәсімдерін жеңілдетуге және заңды ереуіл жасау құқығын жүзеге асырудағы кедергілерді азайтуға бағытталған. Бізде бәрі тым бюрократиялық және күрделі, бұл стихиялық ереуілдердің алғышарттарын жасайды. Сонымен қатар, біз платформа қызметкерлеріне: такси жүргізушілеріне, курьерлерге кәсіподақ құру және платформалармен келіссөздер жүргізу құқығын беруді негіздейміз. Қазіргі уақытта бұл заңға қайшы, өйткені оларды жұмысшылар ресми түрде мойындамайды, оларға кәсіпкер ретінде қарайды, бірақ іс жүзінде олар жұмыс берушілер ретінде платформаларға өте тәуелді.
2017 жылы біз профессор Нұрғалиева Е. Н.-мен бірге Нидерландтағы Wolters Kluwer әлемге танымал баспасында «Халықаралық заңдар энциклопедиясы» сериясында Қазақстанның еңбек құқығы туралы монография жарияладық. 2021 жылы сол жерде мен Қазақстанның коммерциялық және экономикалық құқығы туралы монография жарияладым. Екі кітап та АҚШ Конгресс кітапханасы да бар әлемнің ең ірі кітапханаларында сақталған және осы баспада Қазақстанның құқықтық жүйесі туралы алғашқы энциклопедиялар болды.
2023 жылы мен «Қазақстан Республикасының Еңбек құқығы. 1-том. Жалпы бөлім» оқулығын жарияладым, ол «Құқық» мамандықтар тобы бойынша жоғары оқу орындарына арналған оқу-әдістемелік бірлестікпен ұсынылды. Оқулықта мен жұмыс берушінің немесе еңбек шартының белгілі бір актісінің заңдылығын немесе заңсыздығын анықтауға мүмкіндік беретін авторлық еңбек құқығы формуласын негіздедім. Қазір мен осы тұрғыда екінші томды аяқтап жатырмын, ал Қазақстанның еңбек құқығы толық жүйеленетін үш том жоспарланып отыр.
Қазақстандағы ғылым
Қазақстандағы ғылымды дамыту күрделі сын-қатерлермен бетпе-бет келуде. Ең алдымен, мамандардың тек шетелге ғана емес, мамандықтан да кетуімен байланысты қиындықтар бар. Соңғы 30 жылда ғалымдар саны екі есе қысқарды — 1991 жылы 40 800 адамнан 2021 жылы 22 600 адамға дейін, бұл еңбекақының тұрақсыз және төмен деңгейіне де байланысты. Нәтижесінде ғылым саласының тартымдылығы төмендеп барады. Бұл жастар арасындағы ғалымдардың азаюына және ғылымға жаңа кадрлардың келуі азайғанына әкелді. Мұндай кадрлардың ауысып келуінің динамикасы ғылыми кадрлық әлеуетті қайта өндіруге жеткіліксіз, сондықтан кадрлардың «қартаю» мәселесі әлі де өзекті.
Бұл жағдайды жас ғалымдар қауымдастығы түзеуі керек. Бізде бұл қауымдастық белсенді және прогрессивті.
Қазақстанда ғылымдағы жастар қозғалысының тарихы 1967 жылдан басталады, сол кезде Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті болған Шахмардан Есеновтің бастамасымен Жас ғалымдар кеңесі алғаш рет құрылды. Академиялық жастарды үлкен ғылымға тарту, жастардың жоғары шығармашылық белсенділігін аға буын ғалымдарының тәжірибесі мен білімімен үйлестіру Ғылым академиясының қызметін жаңа деңгейге шығарды.
Қазақстанның қазіргі тарихында алғашқы Жас ғалымдар кеңесі 2018 жылы Білім және ғылым министрлігінің жанында құрылды. Ал Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ұлттық ғылым академиясында Жас ғалымдар кеңесі осы жылдың басында қайта құрылды. Қазіргі жағдайда Ұлттық ғылым академиясы жастардың әлеуетіне сүйенуді ұйғарды. Осы кеңесте мен ерекше миссия атқарамын. Қазақстан тарихындағы алғашқы жас ғалымдар омбудсмені. Менің қызметіме жас ғалымдардың мәртебесін одан әрі арттыру және нығайту, сондай-ақ олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жатады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жас ғалымдар кеңесі — бұл мемлекет басшысының дарынды жас ғалымдарды академия қызметіне тартуға шақырған үлкен стратегиясының бір бөлігі. Дарынды жастар елдің өркендеуі үшін шешуші өзгерістердің қозғаушы күші және сенімді тірегі болуы керек. Сондықтан академия қызметіне жастардың қатысуының жаңа форматы барлық өзекті мәселелер бойынша өз ұстанымын дербес қалыптастыруға және тиісті шешімдер қабылдауда тең дауысқа ие болуға негізделген.
Қазақстандағы жас ғалымдар тек Ғылым министрлігімен және Ғылым академиясымен тығыз ынтымақтастықта ғана емес, олар өзара қауымдастықтар құрып, өз күн тәртібін өз бетінше анықтайды. Осылайша, алты жылдан астам уақыт бойы тек Қазақстанда ғана емес, әлемдік ғылыми орталықтарда жұмыс істейтін бірнеше жүздеген талантты жас зерттеушілерді біріктіретін Young Researchers Alliance жұмыс істеп келеді.
1 шілдеде елде «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заң қабылданды. Омбудсмен ретінде мен өз ұсыныстарымды енгіздім. Бірақ, өкінішке орай, олар ескерілмеді. Дегенмен, біз оларды алға жылжытуға тырысамыз. Міне, біз не ұсынамыз.
«Ғылым және технологиялық саясат туралы» заңды толықтыруды ұсынамыз, онда мемлекеттік шешімдер қабылдаудағы ғылыми негіздеме, академиялық еркіндік және академиялық адалдық қағидаттарын енгізуді талап етеміз, өйткені бұл қағидаларсыз ғылымның толыққанды дамуын елестету мүмкін емес.
Мемлекет пен қоғамның барлық қызмет салаларындағы ғылымның жетекші рөлін заңнамалық тұрғыдан қағида ретінде мойындау керек, өйткені ғылым адам өмірінің барлық салаларының, соның ішінде экономиканың, даму перспективаларын анықтауы тиіс. Керісінше емес.
Ғылым ғалымды ақшамен және әлеуметтік пакетімен емес, ең алдымен кәсіби қауіпсіздік пен қоғамның мойындауына негізделген еркіндік дәрежесімен тартады. Ғылыми қауымдастық азаматтық қоғамның елеулі бөлігін құрайтындықтан, академиялық еркіндікті қамтамасыз ету — мемлекеттің міндеті.
Сондай-ақ, біз ғалымдардың міндеттерін бекітуді ұсынамыз: ғылыми кадрларды дайындауға қатысу және оларға өз білімдері мен тәжірибесін беру, академиялық адалдық талаптарына сәйкес ғылыми зерттеулер жүргізу, мүдделер қақтығысынан және адал емес бәсекелестіктен аулақ болу.
Жас ғалымдарға ұсыныстар
Ғылымдағы жолыңызды неғұрлым ертерек бастасаңыз, ол соғұрлым тиімді және өнімді болады. Мұнда 10 000 сағат ережесі қолданылады: өз ісінің шебері болу үшін үнемі және күнделікті тәжірибе қажет.
Барлығына ашық болу және ешнәрсеге байланып қалмау керек. Ғалымда стереотиптер мен теріс пікірлер болмауы тиіс, ол стандартты емес және барынша кең ойлауы қажет. Ол үшін өз көкжиегін үнемі кеңейтіп, жан-жақты болу керек, бір нәрсеге ғана байланып қалмау маңызды. Әлемдегі барлық нәрсе өзара байланысты екенін түсіну маңызды, ал ғылым өзіндік интегратор рөлін атқарады.
Кез келген істе тәлімгер қажет, ол тәжірибесі мол әрі білікті ғалым болуы мүмкін, ол ментор немесе ғылыми жетекші ретінде қызмет ете алады. Ғылымда жеке өзі жетістікке жету мүмкін емес: кез келген ғылыми жаңалықтың артында белгілі бір тақырыпты зерттеген бірқатар ғалымдар тұрады. Бұл сонымен қатар ғалымның жұмысы тек оның еңбектерінде ғана емес, сонымен қатар оның шәкірттерінің еңбектерінде де өмір сүретін кезде ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етеді.
Ғылыми әдебиетті тұрақты, күнделікті оқу әдетке айналуы керек. Онсыз зерттеулер жүргізу қиын. Адамзат көптеген ғылыми білім жинап, оларды меңгеріп, жаңа білімге айналдыру қажет.
Басынан бастап академиялық адалдықты сақтауды, заңсыз қарыз алуға және ғылыми этика ережелерін бұзуға жол бермеуді үйрену керек. Әріптестерге құрметпен қарау, дәйексөздер мен пайдаланылған дереккөздерді дұрыс ресімдеу қажет. Ғылыми әлемде бедел бірінші орында тұрады.
Ғылым қоғамға және адамзатқа пайда әкелуі тиіс. Бұл жерде жеке адам немесе корпорациялар үшін пайда болмауы тиіс. Сондықтан жас ғалым өз миссиясын түсініп, адамдардың өмірін жақсартуға өз үлесін қосып, мүдделер қақтығысынан аулақ болуға және нақты нәтижесі бар «тапсырысты» зерттеулерге келіспеуі керек. Ғылымда шынайы шындық, «біреудің мүдделерінсіз» болуы маңызды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Жас ғалымдар кеңесіне және Жас ғалымдар альянсына қосылуды ұсынамын. Толық ақпарат олардың qazscience.gov.kz және yrascience.kz сайттарында бар.
Егер сіз жас ғалым ретінде өз құқықтарыңыз бен заңды мүдделеріңіздің бұзылуына тап болсаңыз немесе кәсіби қызметіңіздің шеңберінде құқықтық мәселелеріңіз болса, омбудсмен ретінде маған тікелей хабарласа аласыз.