Ерулік
Ерулік — жаңа көшіп келген көршілерге арналған ас. Оларды жергілікті тұрғындар жаңа ортаға тез бейімделу үшін өздеріне қонаққа шақырады. Ерулік көршілерді жақындастыру керек. Тағам жылқы етінен, қазы-қарта, жал-жая немесе қой етінен жасалады.
Ат тергеу
Қазақтарда әйелдер күйеулерінің туысқандарын атымен атамайды. Оның ағаларына, әпкелеріне еркелету атауларын ойлап табуы керек. Келін жаңа туысқандарын «мырза қайнаға», «бай атам», «би аға», «тентегім», «еркежан», «шебер шешей», «ақ әже», «сырғалым», «шашбаулым» деп атайды.
Құрсақ той
Құрсақ той, құрсақ шашу — келіннің аяғы ауыр екенін білген ене жақын туыстарын, көршілерін шақырып, мол дастархан жаяды. Бұл мерекенің мақсаты — тойлау және келінге көңіл бөлу.Үлкендер келінге бата беріп, абысындар өз кеңестерімен бөліседі.
Жарыс қазан
Әйелді толғағы қысып жатқан уақытта оның жақын туыстары, әсіресе әйелдер қазанда қонақтарға арнап ет пісіріп қою керек. Егер әйел қазан қайнағанға дейін баланы туса оны жақсыға ырымдайды.
Сүйек жаңғырту
Егер құдалар қайтадан құда болса, құдалық ары қарай жалғасады және бұл сүйек жаңғырту деп аталады. Бұл дәстүр қыз бен жігіттің келісімімен орындалады.
Селт еткізер
Кейбір мерекелердің алдында қыздар оларға ұнайтын жігіттерге Ұйқыашар тағамын береді. Ал жігіттер жауап ретінде әшекейлер немесе жағымды нәрсе сыйлайды.
Абысын асы
Бұрын күйеулерінің рұқсатынсыз әйелдер көңіл көтеруге бара алмайтын. Ер адамдар тойға аттанғанда, айтта ауылда тек әйелдер қалады. Ол кезде олар өздеріне мереке жасайтын: дәмді ет пісіріп, самауырын қойып, ән айтып, қалжындасады. Бұл қазақ әйелдерінің бірлігі мен достығының көрінісі. «Абысын асы» әйелдерді біріктіреді және жақындастырады
.
Асату
Әдетте ақсақалдар өз қолдарымен табақтан бешбармақ қалдықтарын алып, балаларға береді. Бұрын балалар қонақтардың тамақтанып болғанын күтетін. Жазушы Сәбит Мұқанов бұл дәстүрді өз шығармаларында кеңінен насихаттайды.
Босаға майлау
Жас жұбайлар үйленген кезде немесе біреу жаңа үйге көшкен кезде, туыстары табалдырықты маймен жағады. Үйде береке болсын деген ниетпен істелінеді. Бұл дәстүрді орындағандарға үй иелері сыйлық береді.
Қалау айту
Ұнаған жақсы жылқы немесе қандай да бір затты «Қалау айту» арқылы алуға болады. Үйге келгенде, өз қалауы туралы айту керек, бірақ алдымен үй иесіне немесе оның балаларына жақсы сыйлық жасауы керек.
Аунату
Қазақтар қонақ отырған және түнеген жерге өз балаларын отырғызған. Сенім бойынша балаға бұл адамның дарындылық генінің бөлігі өтеді. Сонымен қатар «туған жерге аунату» дәстүрі де бар. Бұл — туған жерінен ұзақ уақыт бойы алыс тұрған адам отанына оралғаннан кейін жерге жататын дәстүр.
Ажырасу көже
Бұл көшу алдында дастархан жаю дегенді білдіреді. Осылайша адамдар туғандары мен көршілерімен қоштасады. Өйткені үнсіз көшіп кету тәрбиесіздіктің көрінісі.
Бәсіре
Баланың дүниеге келуі малдың төлдеуімен сәйкес келгенде, балаға жаңа туған құлын, қозы немесе лақ сыйлаған. Бұл оның кішкентайдың бірінші заңды меншігі болып саналатын. «Бәсіре» ешқандай жағдайда сатылмаған.
Тізе бүгу
«Тізе бүгу» — тізені бүгіп отыру. Егер адам біреудің үйіне келсе, ол міндетті түрде тізесін бүгіп отыруы керек, әйтпесе үй иісінің ренжетіп алуы мүмкін.
Бел көтерер
«Бел көтерер» — қарт адамдарға дәм беру. Олар ерекше қарауды талап етеді. Олар үшін тәттілер, қазы, сары май, жент, қымыз, ірімшік, бал және т.б. Оны жақын көршілері, балалар апарады.
Өңір салу
«Өңір салу» қазақ халқының тойдан кейінгі салт-дәстүрлеріне жатады. Дәстүрді үлкен жастағы әйелдер орындайды. Олар келінге «шашу» шашып, оған өз сыйлықтарын табыс етеді. Әдетте «Өңір» бұл — киім және тұрмыстық заттар.
Үлкен баланы ата-әжесінің тәрбиелеуі
Қазақ дәстүрлеріне сәйкес, отбасында бірінші немересі ата-әжесінің тәрбиесіне беріледі. Бала туғаннан бастап әже мен атасында тұрады, олар оны өз баласы ретінде өсіреді. Бала тіпті оларды анасы мен әкесі деп санаған.
Бала беру
Тағы бір дәстүр, қазақтар өз баласын туған-туыстарына тәрбиелеуге берген. Әдетте, балалары көп болған отбасылар балалары жоқ туыстарына өзінің кіші баласын береді. Және бала бөтен отбасында өз баласы ретінде тәрбиеленді.
Әмеңгерлік
Әмеңгерлік — жесір қалған әйел қайтыс болған күйеуінің ағаларының біреуіне тұрмысқа шығу дәстүрі. Бұл дәстүр әйелдің және оның балаларының асыраушысыз қалдырмау мақсатында жасалатын.
Қалыңдықты алып қашу
Егер жас жігіт қалыңдығы үшін қалың мал төлей алмаса немесе қыздың, не жігіттің ата-анасы қарсылық білдірсе қызды алып қашатын. Кейде жігіт қызды оның келісімінсіз де алып қашатын кездер болған.
Көгендік, кеусен, өлі сыбаға, шүлен тарату
Қазақтардың көп бөлігі мал өсірумен айналысатын көшпенділер болды,бірақ олардың ортасында егіншілік және балық аулау есебінен тамақтанған топтар да болды. Осы топтардың барлығында тән болған дәстүрлер болды. Оның бірі — жағдайы төмен адамдарға қол ұшын беру. Олар тапқан табыстарының бір бөлігін осы кісілерге тең бөліп беретін.
Шаш өру
Қазақ қыздары тұрмысқа шыққанға дейін шаштарын бір өрімге өретін. Үйлену тойынан кейін келіндер қалыңдықтың өрілген шашын босатып оны екі өрімге өретін. Бұл оның жалғыздығы бітіп, енді тұрмыстағы әйел деген мәртебеге ие болғанын білдіретін.
Көгентүп
Қазақтар алыс туыстарына қонаққа барған кезде, олар өздерімен бірге баласын алып, сәби алғаш рет болған әрбір үйде, осы айтулы оқиғаның құрметіне оған үй иелері мал атайтын. Бала үшін мұндай сыйлық үлкен қуаныш үшін себеп болды,ал оның ата-аналары үшін оларға ерекше құрмет көрсету дегенді білдіретін.
Жиенқұйрық
Әдет-ғұрып құқығы тек әйелдер желісі бойынша туыс болған адамдарға ғана тән болды. Мұндай адамды жиен деп атаған, ал оның анасының аға немесе кіші ағасы мен әпкелері оған нағашы болған. Жиеннің келуі үлкен мереке болған.
Құлақ тесу
Шамамен тоғыз жаста, кейде ертерек жаста құлақты тесу дәстүрі болды. Қыздарға қазақтар құлақтың ұшаларын тесіп, оларға жібек жіптерді салатын. Құлақтар бітелген кезде жіптерді алып тастап және олардың орнына інжу немесе күмістен жасалған кішкентай сырғаларды таққан. Қазақтарда бұл рәсім жыныстардың айырмашылығын білдіреді.
Иткөйлек
Өмірдің алғашқы 40 күнінде сәбиге кигізген көйлектің бірін арнайы рәсім үшін пайдаланды. Оған тәттілерді орап, ауыл иттерінің мойынына байлап жіберетін. Осы сәтті асыға күткен балалар бірден итті ұстап, бір-бірімен тәттілерді бөліседі. Баласыз әйелдер де балаларды тамақтандыратын. Мұндай көйлек сәттілік әкеліп, олар көп ұзамай балалы болады деген ырым болған.
Қарын бүрме
Қарын бүрме — көшпелі халықтардың тағамдарының бірі — ет және дәмдеуіштермен араласқан қойдың асқазаны. Оны үйдегі немесе даладағы пеште пісірген. Асқазанды дұрыс тазалап, қажет болған жағдайда оны шайып немесе тіпті сазбен майлайтын.
«Быламық» сорпасы
Бұл сорпа негізінен оңтүстік және батыс өңірлерде дайындалды. «Быламық» сорпасы емдік болып саналады — оны сүті құнарлы болуы үшін босанған әйелдерге береді. Бұл ана мен балаға пайдалы.
Сүбе орамасы
Бұл тағам батыста, Маңғыстау облысында дайындалған. Ол белгілі бір аймақта өсетін шөптерді немесе көкөністерді, еттің қабырғаларының сыртқы бөлігін қосып орама ретінде жасалады.
Дәмдеуіштер қосылған бешбармақ
Бұрын солтүстікте бешбармақты далада өсетін түрлі дәмдеуіштермен, емдік тамырлармен дайындаған. Тағам пайдалы қасиеттерге толы.
Үлпершек
Үлпершек — әкелері өз қыздарына сарқыт ретінде беріп жіберетін тағам. Бұл ата-аналар қызын жақсы көреді және оны қонаққа күтеді дегенді білдіреді. Оны жылқының жүрегінен дайындап, ұн салынған қапқа салып, бір айға қалдырады. Осыдан кейін оны дайындауға болады.
Сырбаз қуырдақ
Сырбаз қуырдақ — сүтке немесе қымызға дайындалған белгілі қазақ тағамының түрі. Жаңа піскен етке сүт құйып, қақпағы тығыз жабылған қазанда пісіретін.
Иллюстрацияның авторы: Ким Евгений, «Быт казахов 19-го-нач. 20-го вв» сериясынан